Op 24 maart 2021 is het exact 139 jaar geleden dat de Duitse wetenschapper, medicus en Nobelprijswinnaar Robert Koch aankondigde dat hij de tuberkelbacil (mycobacterium tuberculosis) had ontdekt die tuberculose (TBC) veroorzaakt. Naar aanleiding van deze gebeurtenis staat deze dag ieder jaar bekend als ‘Wereldtuberculosedag’. Jaarlijks sterven immers nog steeds meer dan 1,5 miljoen mensen aan de gevolgen van TBC. De ziekte is daarmee de dodelijkste infectieziekte in de wereld.
Tuberculose, in de volksmond ook tering genoemd en tijdens de negentiende eeuw ook wel phthisie of consomption, wordt veroorzaakt door de tuberkelbacil en van mens op mens overgedragen via luchtdruppels. De ziekte is snel te herkennen aan de belangrijkste symptomen zoals het ophoesten van slijm en bloed, koorts, zweten en gewichtsverlies. Omdat de zieken een erg bleke huid krijgen, werd de ziekte vroeger ook wel ‘de witte dood’ genoemd. In de negentiende eeuw was dit zelfs een schoonheidsideaal waardoor een zekere fascinatie voor de ziekte bestond. Door het gebrek aan efficiënte behandelingsmethoden overleden toen veel tuberculoselijders binnen enkele maanden.
Tot de late negentiende eeuw behoorde tuberculose tot een van de voornaamste doodsoorzaken in Europa. Vooral steden kenden een hoog aantal overlijdens ten gevolge van tuberculose. Historici verklaren dit door te wijzen naar de ongezonde leef-, werk- en woonomstandigheden en gebrekkige sanitaire en hygiënische voorzieningen in de stad.
Ook in België sloeg tuberculose hard toe. Rond de eeuwwisseling stierven gemiddeld 8000 à 9000 personen per jaar aan de ziekte, goed voor ongeveer zeven procent van het totaal aantal overlijdens. De ziekte trof tussen 1850 en 1920 veel jonge meisjes. Vanaf de eerste menstruatie neemt de behoefte aan eiwitten bij meisjes toe. De slechte leef- en werkomstandigheden van vele jonge vrouwen en hun ongelijke toegang tot bestaansmiddelen zoals voeding leidde tot een tekort aan proteïne waardoor hun weerstand afnam. Dat zien we ook in de Antwerpse doodsoorzakenregisters.
Maar de registers vertellen ook nog een ander verhaal. Ze laten toe een profiel te maken van wie in de Scheldestad aan tuberculose overleed. Als we naast de sterftecijfers ook de leeftijd- en geslachtsstructuur in acht nemen (het aantal mannen en vrouwen per leeftijdsgroep), dan blijkt dat mannen veruit het meest kwetsbaar waren. Vooral de leeftijdsgroepen 20 tot 60 jaar werden hard getroffen. Uit de registers weten we dat diegenen die aan tuberculose overleden, vooral actief waren als arbeider of dokwerker.
Het aantal overlijdens aan tuberculose nam doorheen de tweede helft van de negentiende eeuw af. Dat was in grote mate te danken aan de samenwerking tussen de overheid, geneesheren en particuliere organisaties zoals de Belgische Nationale Liga tegen Tuberculose die werd opgericht in 1897. Met intensieve preventiecampagnes probeerden zij de bevolking te overtuigen van het belang van een hygiënische levenswijze en de ziekte te bestrijden. In het Antwerpse verenigden de geneesheren zich per kanton om die bewustwordingscampagnes rond tuberculose te organiseren.
Tijdens de late negentiende en het begin van de twintigste eeuw werden verschillende instellingen opgezet ter bestrijding van de ziekte. De Provincie Antwerpen richtte twee dispensariums op, één in Antwerpen en één in Berchem. In 1903 werd, dankzij een gift van weldoenster Mme. Joostens-David, een sanatorium opgericht door de Antwerpse Burgerlijke Godshuizen in Brecht. Het zogenaamde ‘Gesticht Joostens’ opende plechtig de deuren in 1905 en telde 66 bedden. Het Bureel van Weldadigheid van de stad Antwerpen richtte in 1906 een dispensarium ter bestrijding van tuberculose op in de Blindestraat, het ‘Gesticht Arthur Van den Nest’. Dit gesticht werd in 1922 uitgebreid met een nieuw gebouw, genaamd ‘Licht en Lucht’ waar tot 1985 de Vlaamse Vereniging voor Respiratoire Gezondheidszorg en Tuberculosebestrijding was gevestigd.
In 1913 werd de Naamloze Vennootschap ‘Sanatorium der Provincie Antwerpen’ opgericht door de bankier-handelaar Albert Kreglinger. De vennootschap bouwde een sanatorium in Westmalle dat werd vernoemd naar de hoofdsecretaresse van de Antwerpse afdeling van de Nationale Liga voor Tuberculosebestrijding. Dit ‘Sanatorium Lizzie Marsily’ opende omwille van de Eerste Wereldoorlog de deuren pas in 1920 en was toegespitst op de opvang van vrouwen en kinderen. In de schoot van de Belgische Transportarbeidersbond ontstond in 1922 de vzw Heropbeuring, die een antwoord wilde bieden op de vele gevallen van longtuberculose bij de havenarbeiders. In 1927 opende deze vzw een sanatorium rond de Mickse hoeve in Brasschaat.
De oprichting van sanatoria, waar patiënten gezonde lucht en rust voorgeschreven kregen, en de introductie van het BCG-vaccin na 1945 zorgden er tijdens de twintigste eeuw voor dat tuberculose gaandeweg steeds minder voorkwam. Eind jaren 1980 besliste de overheid om alle sanatoria in België te sluiten. Vandaag registreren we jaarlijks nog zo’n 1000 gevallen van TBC in ons land.
Lees meer:
- Isabelle Devos, Allemaal beestjes: mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen 18e-20e eeuw, Gent: Academia Press, 2006
- Isabelle Devos en Tina Van Rossem, “Urban Health Penalties: estimates of life expectancies in Belgian cities, 1846-1910, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 45/4, 2015, 75-108.
- Introduction à l’annuaire sanitaire de la Belgique, Bruxelles: Imprimerie F. Van Buggenhoudt, 1913.
- ‘Vlaamse Vereniging voor Respiratoire Gezondheidszorg en Tuberculosebestrijding (VRGT)’, < https://tuberculose.vrgt.be/ >, geraadpleegd op 16 maart 2021.
