WAT IS S.O.S. ANTWERPEN?

S.O.S. Antwerpen (Sociale Ongelijkheid in Sterfte) is een burgerwetenschapsproject waarbij vrijwilligers, samen met wetenschappers, de doodsoorzaken verzamelen en analyseren van alle personen die tussen 1820 en 1946 in Antwerpen overleden.

Samen met onderzoekers van de Universiteit Gent, Universiteit Antwerpen, het stadsarchief Antwerpen en Histories vzw werken zij mee aan een grote digitale databank die het mogelijk zal maken om de gezondheidsontwikkelingen doorheen de tijd te bestuderen.

Op die manier wil S.O.S. Antwerpen

  • het wetenschappelijk onderzoek naar ziekte en sterfte in Vlaanderen ondersteunen en stimuleren;
  • op zoek gaan naar de historische wortels van sociale ongelijkheden in gezondheid naargelang beroep, afkomst, leeftijd en geslacht;
  • bijdragen aan een groter historisch inzicht in de vooruitgang in volksgezondheid en levensstandaard gedurende de laatste twee eeuwen.

© Toerisme Antwerpen, Schoonselhof – Begraafplaats Antwerpen

| Het doodsoorzakenregister: een unieke bron

We creëren de databank aan de hand van een bijzondere handgeschreven bron met doodsoorzaken. 

Sinds 1851 is elke Belgische gemeente verplicht om de doodsoorzaken van alle sterfgevallen op zijn grondgebied te registreren. Antwerpen liep ver voorop en hield al sinds 1820(!) de doodsoorzaken van de overledenen bij.

Antwerpen is uniek omdat het doodsoorzakenregister zo’n lange termijn bestrijkt (1820-1946). Het is bovendien de enige Belgische stad waarvoor het register voor een ononderbroken periode bewaard is gebleven. Omwille van medische privacy werden de meeste registers in België in de 19de en 20ste eeuw vernietigd.

Naast de doodsoorzaak bevat deze bron gegevens zoals de naam, leeftijd, burgerlijke staat en het beroep van de overledenen.

| Epidemiologische transitie​

Tijdens de 19de en 20ste eeuw vond een enorme vooruitgang van de volksgezondheid plaats. De gemiddelde levensverwachting bij de geboorte steeg razendsnel. In België ging die van 40 jaar in 1830 naar 47 jaar in 1900, bijna 67 jaar in 1950 en 80 jaar vandaag.

Die stijging ging gepaard met een radicale verschuiving in het doodsoorzakenpatroon. Besmettelijke infectieziekten zoals pokken, cholera en tuberculose werden geleidelijk ingeruild voor ouderdomsgerelateerde ziekten  zoals hart- en vaatziekten en kanker. In vaktermen spreken we over de epidemiologische transitie.

Uit onderzoek weten we dat de verbetering van de levensstandaard en de gezondheidszorg een fundamentele rol speelden bij deze transitie. Maar we weten nog niet hoe die transitie precies gebeurde.  

Wie profiteerde het eerste en het meeste van de transitie? Welke groepen waren het meest en/of langst kwetsbaar? En voor welke doodsoorzaken was dat het geval?

| Antwerpen als havenstad​

Antwerpen vormt een bijzonder interessante casus voor onderzoek naar ziekte en dood in het verleden.

Door de ontwikkeling van de wereldhandel en de stoomscheepvaart kende de stad in de 19de eeuw een enorme bevolkingstoename en -verloop. Met 273 000 inwoners in het jaar 1900 was Antwerpen de grootste stad van België.

Als havenstad trok Antwerpen veel tijdelijke en permanente migranten aan. Op het einde van de 19de eeuw maakten miljoenen passagiers uit heel Europa via Antwerpen met de scheepvaartmaatschappij Red Star Line de oversteek naar Noord-Amerika. Dit zorgde voor een uniek demografisch profiel van de stad.

Tegelijk waren havensteden belangrijke toegangspoorten voor allerlei infectieziekten. Voor het wetenschappelijk onderzoek vormen ze dan ook unieke historische laboratoria waarin op korte termijn nauwgezet de uitbraak van epidemieën en infectieziekten kunnen worden gevolgd.  Op lange termijn bieden ze inzicht in de evolutie van ziekte en dood.

© Felixarchief – Stadsarchief Antwerpen, Koolvlietdok

| Onderzoek naar sociale ongelijkheid in sterfte

Aan de hand van de databank zullen onderzoekers in kaart kunnen brengen wat de gezondheidsverschillen waren tussen

  • jong en oud,
  • man en vrouw,
  • gehuwd en ongehuwd,
  • arm en rijk,
  • migranten en autochtonen,
  • bewoners van het centrum van Antwerpen en de buitenwijken.

Zo zal S.O.S. Antwerpen het mogelijk maken om de ontwikkelingen in de volksgezondheid te onderzoeken en vragen te beantwoorden zoals

  • Hoe evolueerden sociale verschillen in sterfte in de tijd?
  • Wie profiteerde het eerst van de economische en medische vooruitgang?
  • Welke sociale groepen waren het kwetsbaarst, en bleven dat het langste?
  • Waar teisterden cholera en pokken het meest?
  • Wie waren de slachtoffers van kanker?
  • Welke inwoners stierven ten gevolge van moord of doodslag?

Op die manier kunnen we bredere maatschappelijke veranderingen, verschuivingen tussen sociale groepen en wijken, en wijzigingen van doodsoorzakenpatronen bij individuen en hun families detecteren en verklaren.