De doodsoorzaak die deze maand in de kijker straat, is dan wel geen ziekte strictu sensu, maar verdient alleszins wat meer toelichting. Wie helpt invoeren, is ze wellicht reeds tegengekomen, de personen die overleden aan ‘lichtgasverstikking’. Maar wat is lichtgasverstikking precies?

Lichtgas is een gas dat in de negentiende en twintigste eeuw veelvuldig werd gebruikt voor verlichting, om te koken en te verwarmen. De eigenschappen van het gas waren omstreeks 1800 al bekend, maar het geraakte pas breed verspreid in de eerste helft van de negentiende eeuw door de oprichting van gasfabrieken. In deze fabrieken werd het gas geproduceerd door steenkool te verhitten in afgesloten ruimtes zonder zuurstof. Dan verbrandt het niet, maar ontstaat er gas. Lichtgas verving op een efficiënte wijze andere lichtbronnen zoals olielampen, kaarsen en fakkels. De eerste gasfabrieken in België bevonden zich in Brussel (1819) en Gent (1827). Antwerpen volgde in de jaren 1830. Het gas werd via een pijpleidingsysteem verspreid doorheen de stad. Op De Keyserlei, Meir en Groenplaats stonden sierlantaarns op gas met vijf of zeven lichtpunten. Omdat grote steden als eersten het gas gebruikten om belangrijke openbare ruimtes en boulevards te verlichten, kreeg lichtgas ook de naam stadsgas.

Een belangrijk bestanddeel van lichtgas, naast methaan en waterstof, is koolstofmonoxide. Dit kleur-, geur- en smaakloos gas is zeer giftig en veroorzaakte tot ongeveer het midden van de twintigste eeuw veel sterfgevallen. Lichtgasverstikking kennen we vandaag onder de naam koolstofmonoxidevergiftiging. Koolstofmonoxide komt vrij wanneer bij gebrek aan verse lucht een onvolledige verbranding plaatsvindt. Bij inademing nestelt het gas zich in de rode bloedcellen waar het zuurstofgas verdringt. In kleine hoeveelheden leidt het tot duizeligheid, hoofdpijn, misselijkheid en braken. Een grote hoeveelheid koolstofmonoxide in het bloed leidt tot de dood. Deze vorm van verstikking kwam tot het midden van de negentiende eeuw vrij vaak voor en is ook vandaag wereldwijd nog steeds de grootste doodsoorzaak van vergiftiging.
 
In de Antwerpse doodsoorzakenregisters zien we soms hele gezinnen bezwijken aan lichtgasverstikking. Gebrekkig functionerende kachels, slecht onderhoud van schoorstenen en lichtgas met te hoge percentages koolstofmonoxide waren de schuldigen. Bovendien werd lichtgas ook frequent gebruikt om zelfmoord te plegen. In België zien we in de periode van 1880 tot 1950 een sterk stijgende trend, vooral bij vrouwen, namelijk van 1 procent naar 5 procent van de mannelijke zelfmoorden en bijna 16 procent van de vrouwelijke zelfmoorden. Lichtgasverstikking was bij vrouwen vanaf de jaren 1930, na verhanging en verdrinking, de meest gebruikte methode om zelfmoord te plegen. Bij mannen kwam lichtgasverstikking op de vierde plaats, na verhanging, verdrinking en zelfmoord met behulp van een vuurwapen. Vanaf de jaren 1960 geraakt lichtgas in ongebruik en wordt overgeschakeld op het veel veiligere aardgas. 

In de Antwerpse doodsoorzakenregisters zien we lichtgasverstikking soms verschijnen in combinatie met de vermelding cas douteux (twijfelachtig geval) of suicide (zelfmoord). Eén zo’n verhaal dat we in het register tegenkwamen, is het overlijden van de 78-jarige Tsjechisch-Slovaakse jood Herman Grunstein. Op 24 januari 1942, tijdens de ijzig koude oorlogswinter, sloot hij zich op in zijn achterkamer in de Lentestraat. Hij draaide de knoppen van zijn gasfornuis open en stierf.

Door het stilvallen van de invoer van brandhout uit Finland kon hij zich niet langer verwarmen. Ook de toevoer van gas stokte waardoor men in Antwerpen slechts enkele uren gas per dag kon gebruiken. Bovendien zorgde de oorlog ervoor dat joden de sabbat niet langer in groep mochten vieren. Velen beleefden deze dag bijgevolg in alle eenzaamheid. Die eenzaamheid, armoede en uitzichtloosheid werden Herman Grunstein te veel. Dankzij de databank van S.O.S. Antwerpen zullen we kunnen onderzoeken hoeveel sterfgevallen en zelfmoorden in Antwerpen te wijten waren aan lichtgasverstikking of andere oorzaken.

Lees meer:

• Andries, S.. Zelfmoord In België, 1938-1947. Master of Arts in History. 2010.
• Lombaerde, P. “De Antwerpenaren en hun stadsbeeld”, in: Waar is de Tijd: 1200 jaar Antwerpen en de Antwerpenaren, Nr. 10 (1997).
• Van Goethem, H., 1942, het jaar van de stilte. Pelckmans Uitgevers, 2019.
• Uitgelichte foto: De Hollandsche Gazfabriek bouwt twee gashouders aan de Schans te Amsterdam. Geschilderd door Cornelis Springer in 1847.

Worstel je zelf met duistere gedachten? Praat erover en bel 1813 (België) of 0800-0113 (Nederland)