Op 5 april 1943, 79 jaar geleden, werd één van donkerste bladzijden uit de Belgische geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog geschreven. Die dag werd Mortsel gebombardeerd door de geallieerden. Het doelwit was de Erla-fabriek waar de bezetter oorlogsvliegtuigen liet herstellen. Maar veel bommen kwamen in de omliggende woonwijken terecht. 936 personen kwamen om. In het Antwerpse doodsoorzakenregister vinden we veel slachtoffers terug. We bekijken waarom deze gebeurtenis lang werd stilgezwegen en wat de doodsoorzakenregisters ons over de ravage kunnen vertellen. 

Het bombardement

Het is 5 april 1943, ongeveer zeven uur in de ochtend wanneer de propellers van Amerikaanse bommenwerpers starten. Vanuit het zuiden van Engeland vertrekken ze richting de Erla-fabriek in Mortsel. De geallieerden hebben deze voormalige autofabriek in het vizier, omdat het Duitse Erla-bedrijf er oorlogsvliegtuigen onderhoudt en herstelt. Die ochtend begeven Belgische arbeiders, al dan niet onder dwang, zich naar de fabriek om aan hun werkdag te beginnen. Ze weten niet welke vreselijke taferelen enkele uren later zullen plaatsvinden. 

Rond 15u30 wordt Mortsel abrupt opgeschrikt door gebulder in het luchtruim. Terwijl de Amerikaanse bommenwerpers steeds dichter hun doel naderen, worden ze bestookt door Duitse vliegtuigen. Ondanks hevig verweer van de bezetter weten de bommenwerpers in de omgeving van de fabriek te geraken. Ongeveer 600 bommen worden gelost. Door alle chaos en tumult treffen slechts een vijftal daadwerkelijk hun doelwit. In Mortsel brandt de Erla-fabriek uit. Minstens 307 arbeiders komen om. De overige bommen brengen een enorme ravage in de woonwijk Oude-God aan, en vier scholen worden zwaar vernield. Meer dan 200 kinderen sterven die dag. Ook in de omliggende gemeenten is er grote schade. In totaal vallen er 936 slachtoffers (onder wie 384 Mortselaars), 89 vermisten en 1342 gekwetsten. 

Doodgezwegen tragedie of vergeten verhaal?  

De enorme ravage die het bombardement veroorzaakte, werd vastgelegd op vele foto’s. Onder andere door de Duitse fotograaf Kropf, die werkzaam was bij de propaganda-afdeling. Op zijn foto’s van de opruimwerken zien we Duitse soldaten die samen met lokale burgers in het puin zoeken naar slachtoffers (zie foto 1 en 2).  Na het bombardement was er een rouwplechtigheid waar zowel de lokale bevolking als de Duitsers in groten getale aanwezig waren. Op foto 3 zijn de vele slachtoffers duidelijk te zien. De foto’s werden door zowel de geallieerden als de Duitsers gebruikt. De Duitse bezetter gebruikte de foto’s om bij de lokale bevolking afkeer op te wekken tegen de Amerikanen. Na de oorlog werden deze beelden dan weer ingezet bij de vervolging van enkele lokale ambtenaren. Ze werden door de Amerikanen beticht van ‘amicaliteit met de Duitse bezetter’ tijdens de opruimacties. 

Ondanks de grote menselijke en materiële schade bleef de herinnering aan deze gebeurtenis vooral onder de lokale bevolking voortleven. Het Mortsels bombardement staat niet in het collectief Belgisch geheugen gegrift. Doordat Amerikaanse bommenwerpers verantwoordelijk waren, lag het bombardement decennialang uiterst gevoelig. De Belgische regering maakte via diplomatieke weg haar afkeer wel duidelijk bij de Amerikaanse overheid, maar de aanval werd niet officieel afgekeurd, uit schrik dat de Belgische bevolking als deloyaal zou worden beschouwd. Amerikaanse schulderkenning was er niet en de toenmalige berichtgeving over het bombardement werd als Duitse propaganda afgeschilderd. In tegenstelling tot vele andere steden die zwaar hadden geleden onder het oorlogsgeweld, kreeg Mortsel geen oorlogskruis. Dit ereteken bleef voorbehouden voor steden onder Duits vuur. Daardoor is de ramp in Mortsel en het trauma van haar inwoners decennialang in stilte verbeten.

De eerste jaren na de oorlog werden de slachtoffers herinnerd tijdens religieuze erediensten in Mortsel en omgeving. Andere grote herinneringsmomenten waren er niet, behalve in 1954 toen op initiatief van de middenstandsbond van Mortsel een herdenkingsmonument werd opgetrokken

Vanaf de jaren 1980 komt er hernieuwde aandacht voor het bombardement dankzij het onderzoek van de lokale historicus Achille Rely. Hij publiceert verschillende boeken over het onderwerp en gaat in gesprek met getuigen. Nationale erkenning komt er pas in 2004 wanneer de Belgische overheid de stad Mortsel formeel een herdenkingslint toekent. Vier jaar later interviewt de historicus Pieter Serrien de laatste getuigen. Langzaam maar zeker worden de 936 slachtoffers uit de anonimiteit gehaald. 

Wat leren we uit het Antwerpse doodsoorzakenregister?

Het Antwerpse doodsoorzakenregister is zoals vaak een trieste getuige van deze ramp. Het doodsoorzakenregister bevat 154 slachtoffers die rechtstreeks aan het bombardement kunnen worden gelinkt. Het gaat vooral om personen die in Antwerpen woonden of in een Antwerps hospitaal overleden aan hun verwondingen. De meesten kregen een oorlogsslachtofferstatuut zoals OBB (Oorlogsslachtoffer Burger Belg) of OSB (Oorlogsslachtoffer Soldaat Belg). De doodsoorzaken tonen de gruwel van het bombardement. De meeste overledenen kregen als doodsoorzaak ‘verwondingen’ of ‘scherfwonden’. De andere doodsoorzaken zijn zeer uiteenlopend. Zo stierven enkele mensen aan inwendige verwondingen, schedel- of dodelijke breuken of infecties opgelopen ten gevolge van hun verwondingen. Anderen kregen als doodsoorzaak ‘ten gevolge van het bombardement’ of ‘onbekend’ omdat de schade te groot was om een precieze doodsoorzaak vast te stellen.

Als we de slachtoffers van het bombardement die in het Antwerpse registers werden opgenomen van dichtbij bekijken, zien we dat veel doden, namelijk 59, in de Erla-fabriek vielen. Daarnaast werden veel slachtoffers afgevoerd naar ziekenhuizen. Het merendeel stierf in het St-Elizabethziekenhuis. De slachtoffers op straat vormen de op twee na grootste groep. 

Onder de Antwerpse slachtoffers waren er 120 mannen en 33 vrouwen. Van één kindje kon het geslacht niet meer worden vastgesteld. 15 slachtoffers waren jonger dan 20 jaar. De gemiddelde overlijdensleeftijd was 39 jaar. 51 personen die in het Antwerpse doodsoorzakenregisters worden vermeld, waren in de Erla-fabriek tewerkgesteld. 

Naast dit overzicht kunnen de doodsoorzakenregisters ons ook wat meer vertellen over de individuele slachtoffers. Bertha Vander Kerken is een van die slachtoffers. 

Bertha was 28 jaar en werkte als leerkracht in de Sint-Vincentiusschool. Ze kwam om het leven met bijna haar hele klas. Uit het doodsoorzakenregister bleek dat ze stierf in het St-Elizabethziekenhuis ten gevolge van open beenbreuken. In het boek Tranen over Mortsel van Pieter Serrien vinden we nog meer over haar terug. Haar zus getuigt dat Bertha’s familie weigerde om naar de grote rouwplechtigheid te gaan omdat er ook Duitsers aanwezig waren. Haar vader haalde diezelfde nacht haar lichaam op, en begroef haar in een gewoon graf in Niel. Zo vermeed hij dat ze in een massagraf met de andere slachtoffers terecht kwam. Het illustreert meteen hoe groot de ravage was… . 

---

Meer lezen:  

• Rely, Achille. Geen oorlogskruis voor Mortsel. Larcier, 1993.  
• https://historiek.net/bombardement-op-mortsel-aangrijpende-verklaringen-van-ooggetuigen/77858/  (Geraadpleegd 22.03.2022,https://historiek.net/bombardement-op-mortsel-aangrijpende-verklaringen-van-ooggetuigen/77858/)  
• “Het bombardement op Mortsel in 1943”, DAMS Antwerpen. (Geraadpleegd 22.03.2022, https://dams.antwerpen.be)   
• “Het bombardement”, in 5 april 1943. (Geraadpleegd 21.03.2022, https://5april1943.be/) 
• Serrien, Pieter.Tranen over Mortsel. Davidsfonds, 2018.