We hebben opnieuw een warme, droge zomer achter de rug. Van 9 tot en met 16 augustus ging er een hittegolf over het land. Voor veel mensen vormt die extreme hitte een groot gezondheidsrisico. Vooral ouderen en mensen met hart- en vaatziekten of ademhalingsproblemen lopen dan een groter risico op overlijden. Tijdens de hittegolf stierven in België 343 mensen meer dan we normaal zouden verwachten in die tijd van het jaar. Dat is veel, maar beduidend minder dan tijdens de hittegolf van augustus 2020, het eerste coronajaar, toen er maar liefst 1.460 mensen meer stierven dan verwacht.

Vrijwilligster Jeannette stootte tijdens haar opzoekingswerk voor SOS Antwerpen op een krantenbericht uit juli 1838, waarin verschillende onverwachte overlijdens in Antwerpen in verband werden gebracht met de hitte die ook toen heerste.

Reden voor ons om in onze cijfers te graven: zorgde hitte in het verleden ook al voor meer sterfte? We gingen aan de slag met de (voorlopige) cijfers over het dagelijks aantal overlijdens in Antwerpen, verzameld via het werk van onze vrijwilligers, en de dagelijkse temperaturen in Ukkel van 1833 tot 1946. We stelden enkele opmerkelijke zaken vast.

Voor elke dag berekenden we de verwachte sterfte op basis van het gemiddelde van dezelfde periode in de vijf vorige en vijf volgende jaren. Die verwachte sterfte vergeleken we dan met de werkelijke sterfte. En ja, ook in het verleden lag de werkelijke sterfte tijdens hittegolfdagen significant hoger dan de verwachte sterfte. Op hittegolfdagen van juni tot en met september lag de dagelijkse sterfte in Antwerpen tussen 1833 en 1946 maar liefst zo’n 15 tot 20 procent hoger dan verwacht. Hittegolfdagen zijn dagen in een reeks van minstens vijf opeenvolgende dagen waarop 25 graden of meer werd gehaald, waarvan op minstens drie dagen 30 graden of meer werd gehaald. Als er tijdens gewone zomerdagen gemiddeld bijvoorbeeld 10 overlijdens per dag waren, dan waren er tijdens hittegolven dus gemiddeld 12 per dag.

De impact van hittegolven verschilde sterk van jaar tot jaar. Sommige hittegolven zorgden voor weinig bijkomende overlijdens, andere dan weer veel meer. Veel hing af van de intensiteit van de hitte (hoe warm het overdag werd, maar ook hoeveel het ’s nachts afkoelde) en de duur van de hittegolf. Kijken we naar een schatting van het aantal hittedoden tijdens hittegolven per jaar, dan zien we dat er een duidelijke impact was, al was die niet enorm. Zoals de grafiek toont, varieerde het aantal hittedoden in Antwerpen tussen 20 à 30 per jaar met een hittegolf. Er is wel één opvallende uitzondering: het jaar 1911, met maar liefst 204 hittedoden (44 procent meer overlijdens op hittegolfdagen). We zien ook dat hittegolven in de twintigste eeuw vaker voorkwamen dan in de negentiende eeuw.

Wat was er aan de hand in 1911? De zomer van dat jaar was ongewoon warm. Van 1 juli tot en met 30 september werden in Ukkel gedurende 59 dagen maxima opgetekend van 25 graden of meer, waarvan 24 dagen met maxima boven de 30 graden! De Antwerpse kranten Het Handelsblad en de Gazet van Antwerpen berichtten tijdens die maanden regelmatig over de problemen die de hitte veroorzaakte, in Antwerpen en daarbuiten. Eind juli klonk het nog optimistisch dat de hitte een algemene uittocht naar de zee uitlokte. Maar algauw werd ook bericht over Antwerpenaren die, getroffen door een zonnesteek, naar een ziekenhuis gebracht werden. Vooral de agenten te paard bleken het zwaar te verduren te hebben. In de Gazet van Antwerpen van 11 augustus valt te lezen dat hun paarden strooien hoedjes droegen ter bescherming tegen de zon maar dat ze zelf bezweken onder hun zware helmen. Die ‘moorddeksels’ zouden in de hitte de agenten niet alleen hun haar doen verliezen maar ook hun gezondheid.

Veel van deze berichten klinken helaas vertrouwd. De droogte waarmee de hitte gepaard ging, zorgde voor bosbranden zoals in Marche-les-Dames, of legde oogsten in de as, terwijl een fabriek in Wetteren uit gebrek aan water de deuren tijdelijk moest sluiten. Elders legden meerdere fabrieken in het land het werk gedurende een deel van de dag stil omdat de arbeiders ziek werden van de hitte. In Antwerpen lokte de hitte en droogte meerdere branden uit, waaronder een zeer grote brand in de magazijnen van de Compagnie des Magasins Généraux et Entrepots libres d’Anvers. In Brussel hield niet alleen de hitte maar ook een vlooienplaag mensen uit hun slaap. Op zoek naar verkoeling sliepen velen in open lucht, in het Ter Kamerenbos, het park van Koekelberg of de Warande van Sint-Gillis. Volgens het Handelsblad veranderden die plaatsen ’s nachts in uitgestrekte kampen.

In de loop van augustus werd duidelijk dat de hitte vooral zijn tol eiste onder de jongsten. Dat bleek eerst uit cijfers van Parijs en later uit Londen, en op 24 augustus meldde het Handelsblad dat dit ook in Antwerpen het geval was. De krant bracht die hoge kindersterfte in verband met de kwaliteit van de melk. Door de hitte en droogte, en het gebrek aan veevoeder dat hieruit volgde, was melk schaars en duur geworden.

Onderzoek van de demografe Godelieve Stroobant bevestigt dat de hitte van 1911 een grote tol eiste, en dat jonge kinderen de grootste slachtoffers waren. Ze schat dat er in 1911 in België ongeveer 9.000 doden meer vielen dan verwacht, waarvan het grootste deel, meer dan 6.000, jonge kinderen waren. Velen van hen stierven met symptomen van buikgriep (gastro-enteritis), onder meer door een gebrek aan melk en water als gevolg van de hitte en droogte. Haar bronnen meldden dat ook in Antwerpen en omgeving tijdens de zomer van 1911 een groot aantal kinderen overleden aan gastro-enteritis. Cijfers van S.O.S. Antwerpen ondersteunen die bewering. Van januari tot en met juni 1911 stierven er gemiddeld 65 baby’s (< 1 jaar) per maand in Antwerpen. Tijdens de zomermaanden steeg dat aantal enorm, tot 232 in augustus. In meer dan de helft van die gevallen in augustus werden darmklachten bij de doodsoorzaken genoteerd, met name (maag- en) darmontsteking of (gastro-)enteritis. Dankzij de Antwerpse data kunnen onderzoekers nu nauwkeurig nagaan in welke mate de sterfte tijdens de zomer van 1911 verschilt van die tijdens andere zomers.

Stroobants stelde evenwel vast dat landelijke gebieden het meest kwetsbaar waren tijdens die zomer. De sterfte lag het hoogst in de provincie Limburg, waar ook de hoogste temperaturen opgemeten werden. In landelijke gemeenten zorgde de droogte immers voor de meeste problemen. Grote steden zoals Antwerpen beschikten toen al over waterleidingen. Toch had ook in Antwerpen de kwaliteit van het stadswater te lijden onder de droogte, en het plaatselijk bestuur raadde inwoners aan het niet te gebruiken zonder het eerst te koken.

De hitte van 1911 maakte uitzonderlijk veel slachtoffers. Over andere historische hittegolven is momenteel nog weinig bekend, maar daar kunnen de Antwerpse data verandering in brengen. Dankzij het werk van de vele vrijwilligers kunnen we nu niet alleen nagaan wie er tijdens hittegolven kwetsbaar was, maar ook waaraan mensen stierven. Als daaruit blijkt dat, net als in 1911, jonge kinderen het meest kwetsbaar waren, door de combinatie van gastro-enteritis en hitte, dan maakten historische en hedendaagse hittegolven zeer verschillende slachtoffers. Vandaag zijn het immers niet jonge kinderen, maar ouderen die het meeste risico lopen bij hitte. Mogelijk waren vele ouderen vroeger ook slachtoffer van hittegolven, maar was hun aandeel in de bevolking te klein om veel impact te hebben op het totale sterftecijfer. Verwacht wordt dat sterftepieken door hitte in de toekomst nog vaker zullen voorkomen, als gevolg van vergrijzing, verstedelijking en klimaatopwarming. Dat laatste is het belangrijkste verschil tussen historische en hedendaagse hittegolven. Zelfs al maakten historische hittegolven veel slachtoffers, de hittegolven op zich waren een relatief zeldzaam fenomeen. De ervaring van de voorbije zomers leert ons dat zulks niet meer het geval is.

Meer lezen en bibliografie

• “Bescherming der policie”, Gazet van Antwerpen, 11 augustus 1911, p. 2
• “Brussel – Slachtoffers van de Hitte”, Gazet van Antwerpen, 24 juli 1911, p. 4.
• “De Branden”, Gazet van Antwerpen, 14/15 augustus 1911, p. 1.
• “De duurte der boter”, Handelsblad, 26 augustus 1911, p. 2.
• “De eetwarencrisis”, Handelsblad, 11 september 1911, p. 1.
• “De Hitte”, Handelsblad, 2 augustus 1911, p. 2.
• “De Hitte”, Handelsblad, 24 juli 1911, p. 3.
• “De Hitte”, Handelsblad, 25 juli 1911, p. 2.
• “De Sterfte te Londen”, Handelsblad, 24 augustus 1911, p. 2.
• “Gevolgen der aanhoudende droogte”, Handelsblad, 24 augustus 1911, p. 4.
• “Grote brand aan de dokken”, Handelsblad, 11 augustus 1911, p. 1.
• “Hitte en onweer”, Handelsblad, 31 juli 1911, p. 2.
• “Slachtoffers van de Hitte”, Gazet van Antwerpen, 31 juli 1911, p. 4.
• Brücker, G. (2005), “Vulnerable populations: lessons learnt from the summer 2003 heat waves in Europe”, Eurosurveillance 10, nr. (7) (2005): 1-2.
• De Smet D., “Beperkte sterfte door hittegolf”, De Standaard, 12 september 2022, p. 9.
• Deboosere, F., “Wat is een hittegolf?”, https://www.frankdeboosere.be/vragen/vraag227.php (geraadpleegd 19.09.2022).
• García-Herrera, R., J. Díaz, et al. (2010), “A Review of the European Summer Heat Wave of 2003”, Critical Reviews in Environmental Science and Technology 40, nr. (4 (2010): 267-306.
• Kosatsky, T. (2005), “The 2003 European heat waves”, Eurosurveillance 10, nr. (7) (2005): 3-4.
• Masuy-Stroobant, G. (2010), “1911: un été exceptionnel en Belgique?”, Annales de démographie historique, nr. (120) (2010): 179-197.
• Regionaal Informatiecentrum van de Verenigde Naties, “Klimaat: worden hittegolven ‘nieuwe normaal’?)”, https://unric.org/nl/klimaat-worden-hittegolven-nieuwe-normaal/ (geraadpleegd 19.09.2022).
• Robine, J.-M., S. L. K. Cheung, et al. (2008), “Death toll exceeded 70,000 in Europe during the summer of 2003”, Comptes Rendus Biologies 331, nr. (2) (2008): 171-178.
• Sardon, J.-P. (2007), “The 2003 heat wave”, Eurosurveillance 12, nr.(3) (2007): 11-12%P 694.
• Sartor, F. (2004), La surmortalité en Belgique au cours de l’été 2003. IPH/EPI Reports n° 2004 – 009. Bruxelles, Institut Scientifique de Santé Publique, 2004.
• Vlaamse Milieumaatschappij, “Slachtoffers bij hittegolven”, https://www.vlaanderen.be/DataCatalogRecord/bcc21e33-5a2e-30ba-8ad8-872c2fa3660d (geraadpleegd 19.09.2022).